MARUZ BIRAKMA TERAPİSİ NEDİR?

Maruz bırakma teknikleri araştırmalarca geçerliliği ve güvenilirliği kanıtlanmış ve sık kullanılan tekniklerdendir. Günümüzde özellikle bilişsel davranışçı terapilerde başarılı bir şekilde uygulanmaktadır.

Maruz bırakma terapisi insanların korkularıyla yüzleşmesine yardımcı olabilmek için geliştirilmiş psikolojik bir tedavi çeşididir. İnsanlar bir şeyden korktuğunda, korkulan nesne, aktivite ya da durumlardan kaçınma eğilimi gösterirler. Kaçınmak kısa sürede korkunun azalmasına sebep olsa da, uzun dönemde korku daha kötüye gidebilir. Bu gibi durumlarda psikologlar korku ve kaçınmanın azalması için maruz bırakma terapileri önermektedir. Bu tür terapilerde psikologlar güvenli bir alan yaratarak kişiyi korkulan ve kaçınılan durumla yüzleştirir. Korkulan nesne, aktivite ya da durumlara maruz kalmak, korkunun ve kaçınmanın azalmasına yardımcı olur. Maruz bırakma terapileri fobiler, panik bozukluk, sosyal kaygı bozukluğu, obsesif-kompulsif bozukluk, travma sonrası stres sendromu ve genel kaygı bozukluğu patolojilerinin tedavilerinde kullanılır (APA Division12, 2016). Sık kullanılan birkaç maruz bırakma tekniğini tanıyalım:

Yaşantısal Maruz Bırakma

Bazen ‘durumsal maruz bırakma’ adıyla da anılan yaşantısal maruz bırakma, korkulan durumla gerçek hayatta yüzleştirmeyi içerir (Hofmann, 2013). Hasta korkulan nesneyle tekrarlı ve sistematik bir şekilde yüzleştirilir (Porter ve ark., 2006). Örnek olarak; büyük köpeklerden korkan bir kişi, büyük bir köpekle bir odada bırakılabilir ve daha sonra köpeğe dokunması amaçlanır. Yaşantısal maruz bırakma, özellikle spesifik fobilerin tedavisinde ve tüm kaygı bozukluklarının tedavisinde kullanılan etkili bir tekniktir. Yaşantısal maruz bırakmanın aşamaları, terapi seanslarında organize edilir. Terapistin ofisinde ya da araba kullanırken, kalabalık ortamlar, yüksek yerler gibi doğal ortamlarda uygulanabilir ve terapist-hasta arasında davranışsal rol yapmaları içerebilir. Ayrıca hastalar terapi seansı dışında da kendi başlarına bu tekniği pratik etmesi için cesaretlendirilir. Terapistin yönlendirdiği yaşantısal maruz bırakmanın, hastanın kendisinin yönlendirdiği yaşantısal maruz bırakmadan daha etkili olduğu görülse de, hastanın yönettiği maruz bırakma teknikleri hastaya tedaviye destek olması için ödev olarak verilir (Hofmann, 2013).

Yaşantısal maruz bırakma tekniği tepkisel koşullanma, tepkisel sönme ve öğrenme teorisine dayanır ve kaygı bozukluklarının tedavisinde kullanılır. Ayrıca ‘Alışma’ ve ‘sönme’ prensipleri yaşantısal maruz bırakmanın temelini oluşturmaktadır. Alışma prensibi; bir tepki tekrarlı bir şekilde meydana geldiğinde, tepkinin aşırılığının azaldığını, gücünü yitirdiğini söyler. Maruz bırakmada ise, kişi korkulan durumla tekrarlı bir şekilde yüzleştirildiğinde, kaygının şiddeti azalır (Porter ve ark., 2006).

Sönme prensibi ise koşullu uyaranın, koşulsuz uyaran olmadan sürekli ortaya çıkması durumunda, koşullu tepkinin azalacağını söyler. Örneğin agorafobide kişi sakınılan duruma (koşullu uyaran) maruz bırakılır ve korkulan uyaranla karşılaşmaz (örn: panik atak geçirmez ya da tuzağa düşmezler), sonuç olarak sakınılan tepkinin azalması beklenir (Porter ve ark., 2006).

Ayrıca ‘duygu işleme’ teorisi ve ‘öz yeterliliğin’ sağlanması da genel olarak maruz bırakma tekniklerinin mantığını oluşturur. Patolojik korku, tehditin olmadığı durumlarda bile korkunun aşırı genellemesini içeren hatalı bir bağlantı olarak tanımlanmıştır. ‘Duyguyu işleme teorisi’ patolojik korkuyu azaltma için, ilk önce korkuyu aktive edip, sonra var olan patolojik korku yapısına uyumsuz olan yeni bilginin sağlanmasını gerektirir. Güvenli alan oluşturulup korkulan ve sakınılan sonuçlarla karşılaşılmadığında, bu bilgi işlenir ve doğru öğrenme gerçekleşmiş olur (Mclean & Foa, 2011). Yani kişi maruz bırakma sırasında korkulan nesne, aktivite ya da durumlarla ilgili yeni ve daha gerçekçi inançlar geliştirerek, korku deneyimi hakkında kendini daha rahat hisseder ve ‘duyguyu işlemiş’ olur (APA Division12, 2016).

Kişinin potansiyel tehlike karşısında kontrol sağlayabilme becerisi kişinin öz yeterliliğiyle ilişkilidir ve Bandura’nın öz-yeterlilik teorisine göre kişinin kendi hakkındaki bu değerlendirmesi özellikle anksiyete bozukluklarının tedavisinde rol oynar (Telch ve ark., 2014). Maruz bırakma, hastaya korkularıyla yüzleşme kapasitesinin olduğunu ve korkularını yönetebileceğini gösterir (APA Division12, 2016). Kişinin baş edebilmesine dayalı öz-yeterliliğinin artması terapötik değişimi sağlar (Telch ve ark., 2014).

Sitematik Duyarsızlaştırma

Sistematik duyarsızlaştırma, hastanın korktuğu imgelem, düşünce ya da durumlara aşamalı bir şekilde maruz bırakılmasını ve bu maruz bırakma sırasında gevşeme tekniklerinin kullanımını içerir. Maruz bırakmaya, orta dereceli korkulardan başlanır ve en çok korkulan duruma doğru aşamalı bir şekilde geçilir (Reavley ve ark., 2010).

Sistematik duyarsızlaştırma, 1958 yılında Wolpe tarafından fobilerin tedavisi için geliştirilmiştir. Temeli klasik koşullanma prensiplerine dayanır. Sistematik duyarsızlaştırmanın amacı hastayı korkulan uyaranın varlığında sakin kalabilmesini sağlamaktır. Wolpe bunu karşılıklı engelleme olarak tanımlamış ve korkulan uyarana maruz kalma sırasında gevşeme tekniklerini uygulamanın, korkma tepkisini engelleyebileceğini ileri sürmüştür. Böylece korkulan uyaran ve fobik tepki arasındaki bağlantı güçsüzleşmiş olacaktır (Hofmann, 2013).

Bugünlerde sistematik duyarsızlaştırma terapilerinde, fobik bozuklukların tedavisinde imgesel sistematik duyarsızlaştırmadan ziyade, yaşantısal maruz bırakma tekniği daha ön plandadır (Hofmann, 2013). Yapılan araştırmalar da yaşantısal maruz bırakmanın daha etkili olduğunu göstermiştir (e.g., Emmelkamp & Wessels, 1975., akt. Hofmann, 2013). Ayrıca maruz bırakma, gevşeme teknikleri öğretilmeden de korkuyu azaltır ve maruz bırakmaya dayalı modern tedavilerde genelde gevşeme mevcut değildir (Hofmann, 2013).

Taşırma

Taşırma, hastanın ani bir şekilde en çok korkulan uyarana maruz bırakılması ve korkusu azalana kadar bu durumda bekletilmesine dayanır (Hofmann, 2013). Sistematik duyarsızlaştırmadan farklı olarak, taşırma tekniğinde hiyerarşinin en tepesindeki en korkulan uyaranla yüzleştirmek esastır (APA Division12, 2016). Taşırma tekniğinde maruz bırakılan şey gerçek hayatta ya da imgelem yoluyla olabilir (Reavley ve ark., 2010). Bu teknikte hastanın korkulan durumun yol açabileceği maximum strese ulaşması sağlanır (Hofmann, 2013).

Taşırma terapisi, sönme prensipine dayanır. Kaygı uyandıran işaretlerin sürekliliği karşısında ‘sönme’ yani; sakınılan tepkinin azalması durumu gerçekleşir (Lyons ve Keane, 1989). Bu işaretler güvenli fakat hastanın bilincinde korkulan durumla ilişkili olmalıdır (Keane, 1989). Kaygıya yol açan işaretler gerçek bir tehdit olmadan sunulması sonucunda hastanın zihnindeki kaygıya yol açan bağlantılar azalır (Lyons ve Keane, 1989).

Taşırma tekniği, şiddetli bir teknik olduğundan ve travmaya yol açabileceği riski taşıdığından dolayı eleştirilmiştir. Ayrıca, sistematik duyarsızlaştırmayla kıyaslandığında, taşırmanın korkuyu azaltmakta sistematik duyarsızlaştırma kadar etkili olduğu görülse de (e.g., Marks, Boulougouris, & Marset., akt. Hofmann, 2013), sistematik duyarsızlaştırmadan alınan sonucun taşırmadan alınan sonuçtan daha uzun ömürlü olduğu görülmüştür (De Moor, 1970., akt. Hofmann, 2013).

KAYNAKÇA

APA Division12. (2016). What is Exposure Therapy. Hofmann, S. G. (2013). The Wiley handbook of cognitive behavioral therapy. Chichester: Wiley.

Lyons, J. A., & Keane, T. M. (1989). Implosive therapy for the treatment of combat- related PTSD. Journal of Traumatic Stress, 2(2), 137-152.

Mclean, C. P., & Foa, E. B. (2011). Prolonged exposure therapy for post-traumatic stress disorder: a review of evidence and dissemination. Expert Review of Neurotherapeutics, 11(8), 1151-1163.

Özmen, M. (2008). Psikoterapiler. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. (62), 303-322.

Porter, K., Porcari, C., Koch1, E. I., Fons, C., & Spates R. (2006). In Vivo Exposure Treatment for Agoraphobia. 7(3), 434-441.

Reavley, N., Allen, N., Jorm, A., & Purcell, R. (2010). A guide to what works for anxiety disorders. Hawthorn West, Vic.: Beyondblue.

Telch, M. J., Cobb, A. R., & Lancaster, C. L. (2014). Exposure Therapy. The Wiley Handbook of Anxiety Disorders, 715-756.